НИЗАМИ ГЯНДЖАВИДІҢ «ЖЕТІ СҰЛУ» ПОЭМАСЫНДАҒЫ КЕЙІПКЕРЛЕР ПСИХОЛОГИЯСЫНДАҒЫ МИФОЛОГИЯЛЫҚ КЕЙІПКЕРЛЕРДІҢ КӨРІНІСІ

Аннотация

Орта ғасырларда өмір сүрген Низами Гянджеви (1141-1209) Әзірбайжанның ұлы ақындары мен философтары арасында құрметті орынға ие. Оның аймақтағы мәдениет пен әдебиетке әсері айтарлықтай болып қала береді. Әзірбайжан, парсы және араб тілдерінде жаза отырып, ол оқырманды терең философиялық және моральдық идеялар әлеміне апаратын «Ғарыштық жүзімдік» («Хамса») және «Ләйлә мен Мәжнун» сияқты шығармалар жасады. Лейла мен Меджнунда Низами махаббат тарихын ғана емес, сонымен бірге рухани ізденіс пен жоғары шындыққа ұмтылысты сипаттайды. Оның шығармалары символизмге, метафораларға және мистикалық элементтерге бай, оларды тек көркем ғана емес, сонымен қатар философиялық туындыларға айналдырады.

Низами өзінің шығармашылығы арқылы өз халқының ұлттық құндылықтарын, рухани дәстүрлері мен мифологиялық элементтерін жеткізеді. Оның еңбектерінде түркі халқының мәдениеті мен дәстүрлеріне сәйкес келетін рухани дамудың, табиғатқа деген сүйіспеншіліктің және жоғары шындыққа деген ұмтылыстың маңыздылығы көрсетілген. Осылайша, Низами Ганджевиді әзірбайжан-түрік ұлттық рухын өз шығармаларының әдеби-эстетикалық мақсатына айналдырған, өз халқының ұлттық бірегейлігін, дәстүрлері мен руханилығын бейнелейтін туындылар жасайтын тұлға ретінде оңай сипаттауға болады Низами өзінің «Хамса» шығармасында түрік фольклоры мен Түрік мифтік дәстүрлерін жүйелі түрде қолданды. Осы тұрғыдан алғанда, ақынның шығармашылығында «Жеті сұлу» өлеңі ерекше көзге түседі. Жеті сұлулықтың әрқайсысының әңгімелерінде «жеті сұлулық» поэмасында фольклорлық мотивтердің іздері бар. Мақалада Бахрам сәрсенбіде көгілдір күмбездегі климаттың бесінші патшасының қызынан фольклорлық дереккөздермен байланыс тұрғысынан тыңдаған «Маханның ертегісінің» әртүрлі аспектілеріне назар аударылады. Осылайша, бұл ертегі Әзербайжан ертегілерінің кейіпкерлер жүйесін және жалпы мифологиялық мәтіндерді бейнелейді.

Мақалада Низамидің ертегі идеясын және бүкіл шығарманы біртіндеп, рухани эволюция кезеңдеріне сәйкес көркемдік-логикалық дәйектілікпен жүзеге асыруының себептері зерттеледі. Осыған байланысты, сюжеттің соңында Махан өзінің ашкөз адам екенін, оның ашкөздігі оның барлық бақытсыздықтарының себебі екенін түсінеді. Бұл Низамидің «Хамсадағы» идеяларын бейнелейтін барлық кейіпкерлердің рухани-адамгершілік жетілу процесінен өтуіне байланысты. Бұл жол / процесс әртүрлі кезеңдерден тұрады. Процестің маңызды кезеңдерінің бірі-адамның өзін-өзі тануының пайда болуы. Адам өзінің жағымсыз қасиеттерінен арылып, өзін-өзі тану арқылы ғана кемелді адам бола алады. Мақалада сонымен қатар Маханның сюжеттің соңындағы «өзін-өзі тану» кезеңіне шығу сәттері, оның психологиялық тұлғасын түсіну және оны жамандыққа, бақытсыздыққа, харам мен күнәға әкелген барлық жағымсыз қасиеттер мен әрекеттерге өкіну сәттері талданады.

Түйін сөздер: Н. Ганджеви, түркі, миф, образ, кейіпкер