Түркілердегі «төре бітік » заңдар жинағының тарихи- лингвистикалық сипаты
Кілттік сөздер:
төре, бітік, «төре бітігі », жарғы, жарғышы, төрелік, жазба ескерткіш, армян- қыпшақ, заң, құқықтық норма.Аннотация
Қазақ тілі – көне қыпшақ тілінің тікелей мұрагері болып табылатындықтан, тіл тарихын зерттеуде
ортағасырлық армян жазуы бар қыпшақ ескерткіштерінің алатын орны ерекше екендігін ғалымдар
зерттеу еңбектері арқылы дәлелдей түсуде. Сол себепті, бабалардан қалған жазбалардың жауһары
болып есептелінетін – «Төре бітігі » секілді ескерткіштерді қарастыру қолға алынған. «Төре
бітік » жазуы өз заманындағы қыпшақтар өмірінде маңызды орын алған әлеуметтік, шаруашылық,
саяси, әкімшілік, отбасы, сауда- саттық, қылмыстық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы саналады. Онда қылмыскерлерге жаза қолдануға байланысты нормалар мен қазіргі қазақ тілінде қолданыста жоқ көптеген заңға қатысты терминдер орын алған. Мысалы: төреші, жарғышы (судья), жақсылар алқасы (присяжные заседатели), төре (заң, құқықтық норма, жеке және заңды қарастыратын тұлғалардың құқығы) т.б. ескерткіште төреліктің антқа негізделе жүргізілетіндігі, ант ішудің қалай өтетіндігі жазылған.
Библиографиялық сілтемелер
кыпчакский. – Алма- Ата: Наука, 1987.
2 2.Гаркавец А.Н. Кыпчакское письменное наследие: Каталог
и тексты памятников армянским письмом. Т. І. – Алматы:
Дешт-и-Кыпчак, 2002.
3 3.Құдасов С. Армян жазулы қыпшақ ескерткіші «Дана Хикар
сөзінің» тілі. – Алматы: Ғылым», 1990. Дана Хикардың ұлына
айтқан өсиеттері. – Шымкент: «Жібек жолы», 2000.
4 4.Schutz E. An Armeno-Kipchak Text from Lvov // Acta Orientalia Hungarica. − №15 (1-3), − Hungary, 1962. – P. 291-309.
5 5.Төре бітігі. Армяно- кыпчакский Судебник 1519-1594 гг. / Составители: А. Гаркавец, Г. Сапаргалиев, М. Капраль, М.
Цимбал. – Алматы: Дешт-и-Кыпчак, Баур, 2003.
6 6.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б.
7 7.Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1986. – 182 б.
8 8.Нұрмаханова Ө. Tүpкi тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1971. – 292 б.
9 9. Томанов М. Tүpкі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 192 б.
10 10. Қазақстан Ұлттық энциклопедия «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы. – Алматы, I, II, VIII. Т. 2006
11 11. Большой академический монгольско- русский. – М.: Аcademia, т. I, II, III. 2001.
12 12.Этимологический словарь тюркских языков. – М.: Наука, 1989.
13 13. Севортян Э.В.Этимологический словарь тюркских языков. – М.: Наука, 1987.
