Тіл – мәдениет көрінісі

Аннотация

Бір не ше ғaсырдaн бе рі aтaқты ғaлымдaр тіл мен мә де ниет ті бaйлaныс ты ру мә се ле ле рін қaрaсты рып ке ле ді. Алaйдa қaзір гі кез де бұл мә се ле әлі де ше ші мін тaпқaн жоқ: бі реулер тіл ді мә де ниет тің бір бөл ше гі ре тін де қaрaстырсa, кей бі реуле рі тіл мә де ниет кө рі ні сі дей ді, aл үшін шілер – тіл мә де ниет тің эле мен ті де формaсы дa емес деп aйт aды. Тіл мен мә де ниет тің бaйлaны сы жaйлы мә се ле ні бі рін ші қaрaстырғaн ғaлым, «тіл фи ло со фиясы ның» не гі зін сaлу шы Виль гельм фон Гум боль дт. Гум боль дт тіл дің өзін дік ерек ше лі гін хaлық тың рухa ни өмі рі нің ерек ше лік те рімен бaйлaныс тырaды (Виль гельм фон Гум боль дт. 1985). Әйгі лі aме рикaлық эт но линг вис т Э. Сепир дің aйт уын шa, «бел гі лі бір қоғaмның ойлaуы мен қыз ме ті мә де ниет ті aнықтaйды, aл тіл – не ойлaйсың со ның кө рі ні сі». Мә де ниет мә се ле сі турaлы тү сі нік тіл ге де ген қaтынaстың өз ге руі мен бaйлaныс ты. ХХ ғaсыр дың 70 ж. «семaнтикaның шaбуылы» бол ды, 80 ж. – тіл ге ком му никaтивті тә сіл дің дaмығaн ке зе ңі, ХХ ғ. со ңы – ког ни тив ті шу ке зе ңі, қaзір гі ғaсыр бaсы – линг вис тикaның бұл шекaрaлaрын ке ңейт ті. Тіл мен мә де ниет тің aрaқaтынaсы мә се ле сі – әр түр лі сaлaдaғы ғaлымдaрды қы зық тырaды – фи ло софтaрды, линг вистер ді, пси хо логтaрды, линг во мә де ниеттaну шылaрды, әлеу меттaнушылaрды. Әр мә де ниет тің өзін дік тіл дік жүйесі болaты ны тaңғaлaрлық емес, сол aрқы лы оны тaсымaлдaушылaр бір-бі рі мен қaрым-қaтынaс орнaтaды, сон дықтaн әр ел мә де ниетін де гі тіл дің мaғынaсын бaғaлaу қиын. Тіл дік прaктикa бо йын шa тіл – қaндaй дa бір мә де ниет тің мехa никaлық қо сымшaсы бо лып тaбылмaйды, ондaй жaғдaйдa тіл дің по тен циaлы бір ғaнa мә де ниет шең бе рі мен шек те ле тін еді, тіл мә де ниaрaлық қaрым-қaтынaстa қолдaнылмaс еді. Не гі зін де, тіл дің қaсиет те рі нің бі рі – оның әм бебaпты лы ғындa, яғ ни тіл ді aдaмзaт қaрым-қaтынaстың бaрлық жaғдa йынa қолдaнa aлaды. Түйін сөз дер: мә де ниет, тіл, линг вис тикa, линг во мә де ниет.